Wegen en dijken rond Maasband

Auteur Guus Peters

Afbeelding 1: Harrewijn-kaart uit 1708 met daarop afgebeeld meerdere riviereilanden tussen Vucht en Elsloo

Zoals bekend komt in de nabije toekomst het gehucht Maasband in de  gemeente Stein door de aanleg van een nevengeul op een eiland te liggen. Riviereilanden lijken geen onbekend fenomeen te zijn geweest in de omgeving van Maasband (zie afbeelding 1). Reden om de omgeving van Maasband vanuit historisch perspectief nader te bekijken, aangezien door het graven van een nieuwe Maastak het bodemarchief ter plaatse zal verdwijnen. De vraag dringt zich op wat men in de te vergraven gebieden nog aan elementen kan aantreffen welke van belang zijn voor de historie van  Maasband en de omgeving.

Het is moeilijk om door de tijd heen de wijzigingen in de loop van de Maas en de aanleg van dijken te bepalen. Wegen en dijken zijn moeilijk te duiden, ze worden verlegd, vernieuwd, raken in onbruik, krijgen nieuwe begin- en eindpunten etc. Verandering in de Maasloop betekende ook verandering in de wegen- en dijkenstructuur. Het is daarom bijzonder moeilijk om de huidige nog aanwezige dijk- en wegrestanten in dit gebied te dateren.

In de archieven van Stein, Elsloo, Rekem en Leuth, vinden we voor de periode tussen1650 en 1750 aantekeningen over de aanleg van nieuwe dijken en het opnieuw vastleggen van de heerlijkheidsgrenzen Een heerlijkheid is een bezitting van een heer waaraan bepaalde heerlijke rechten zijn verbonden. Als bestuursvorm kwamen heerlijkheden voort uit een feodale onderverdeling van het overheidsgezag in de middeleeuwen. Reden voor deze ontwikkeling kunnen  de grote overstromingen en Maasverplaatsingen die in de winter van 1642–1643 hebben plaatsgevonden zijn geweest.

In de winter van de jaren 1642 en 1643 worden in heel Europa waaronder ook het Maasgebied zware overstromingen in de kronieken vermeld.

Citaat uit https://mestreechtersteerke.nl: “Medio januari 1642 kende de Maas een waterhoogte die de mensen tot dan toe nog niet aanschouwd hadden. Zij stond twee voet hoger dan in 1575. In Luik waren de bruggen weggeslagen, en in Hoei dreven driehonderd huizen door haar vernietigende kracht weg. Toen de Maas daar een aantal dagen later gedaald was, ontdekte men honderden lijken. Bij Wijk nam de Maas de buitenwerken mee, en ook een groot deel van de stadsmuur bij het groot rondeel. Het was een geluk dat het water toen al ongeveer anderhalve meter was gezakt, anders was een groot deel van de Wijkenaren omgekomen. De overlast beperkte zich niet tot Maastricht. De Geul deed ook van zich spreken, en spoelde een deel van de vesting in Valkenburg weg.”

Citaat uit: Duizend jaar weer, wind en water in de lage landen. KNMI Blz. 469 Deel IV 1575-1675: ”1642: De Maas is al eeuwen berucht om zijn plotseling optredende en schadelijke “Maasvloeden” . En nu blijkt de Maas een van de gevaarlijkste rivieren van Europa te zijn. Alle Maassteden lopen min of meer schade op. Zware klappen vallen tussen Luik en Maastricht. Tussen Luik en Maastricht is het dal van de Maas na het zakken van het water een toonbeeld van verwoestingen. De ellende hier is niet te beschrijven.”

Afbeelding 2: Uitsnede Tranchotkaart uit 1805 met met jaartal 1642 ingetekend dat een historische verlegging van de loop van de Maas bij Berg aan de Maas markeert.

Daarna probeert men overal met dijken de Maas te stabiliseren en de eigendomsverhoudingen te herschikken. Opvallend zijn de rechte grenzen tussen de genoemde vijf heerlijkheden die op een centraal ijkpunt, de Gebrande of Blauwe Stein uitkomen (zie ook het artikel “de Gebrande Stein” op onze website). Dit doet men onder andere  door oude Maastakken actief af te sluiten en de stroom met “batten” te sturen. Bij overstromingen is het vervolgens afwachten bij welk dorp de dijk breekt waardoor de druk op de andere dijken afneemt en  een ander dorp gespaard  wordt.

Afbeelding 3:  Rivierenkaart RWS uit 1847 met Maasband en omgeving.

Analyseren we het ons ter beschikking staande  kaartmateriaal van de omgeving van  Maasband (afbeelding 3), dan valt waar te nemen dat oostwaarts, vanaf de oever van de oude Maasarm ten oosten van Maasband (de Oeverenmaas) een drietal doodlopende wegen loopt. Waarschijnlijk zijn dit in oorsprong veedriften die na het verlandden van de Maasarm naar de nieuwe akkers lopen. Ook de structuur van de percelen geeft een verlenging weer van bestaande percelen die een verschuivende Maasarm volgen. Deze worden ls voetpaden verlengd naar Stein en evalueren later pas tot echte wegen. Zowel op de linkeroever als vanuit het dorp Stein zijn geen aanknopingspunten te onderkennen die mogelijk onderdeel zijn geweest van vroege doorgaande wegen.
Vroeg middeleeuwse doorgaande wegen (Maasovergangen) moeten we zoeken via Meers naar Maasmechelen en via Stein/Urmond naar Meeswijk.

Moet men ook met een ander rivierlandschap rekening houden dan het huidige, als we dit afzetten tegen de middeleeuwse geschiedenis? Op grond van archiefbronnen is het aan te nemen dat Maasband een vanuit Leuth gesticht gehucht is. Wat mede ten doel had de eigendomsrechten in dit aan verandering onderhavige gebied te markeren. Het is ook niet uit te sluiten dat Maasband (net als andere Maasdorpen) zelf onder invloed van de Maas verschuivingen heeft gekend waardoor de huidige bebouwing niet overeen hoeft te komen met de oorspronkelijke opzet.

De  nog bestaande dijken zijn door Stein in de 17e eeuw aangelegd en volgden de oude Maasarm “op de Klauwen”, vanaf de Geerlingskuil naar Meers  en langs  de oostkant van de Oeverenmaas (afbeelding 3). In de 19e en 20e eeuw zijn langs de oever van de huidige Maas langs  Maasband nog diverse oeverversterkende maatregelen getroffen.

Afbeelding 4:  Baroniekaart uit 1723. Groen gemarkeerd zijn de oude Veldschuurdijk langs “op de Klauwen” en de dijk langs de historische Oeverenmaas.